VĂN DOAN DIỄN CA (3) - LÍA LẬP THÂN

Lía muốn đi học. Nhưng đối với Lía hình như chuyện đến trường chỉ để luyện võ. Chữ nghĩa, đạo lý giảng dạy nơi nhà trường chẳng giúp được gì cho dân nghèo giữa xã hội nhiễu nhương. Ngay ngày đầu tiên đến trường Lía đã nhờ mẹ giúp mình giữ gìn đồ nghề ăn trộm lâu nay. Có lẽ để phòng sau còn có mà làm nghề cũ.

3 năm ở đợ, 3 năm đi học. Đi học chủ yếu là tập phóng lao, nhảy rào. Học hành với tâm tưởng như vậy thì Lía đủ điều kiện lập thân không.

VĂN DOAN DIỄN CA (tiếp theo …)

Xướng:

Nói thôi cùng mẹ một lời

Toan việc ở đời buôn bán làm ăn.

Con đà quá lỗi muôn phần

Cúi đầu lạy mẹ dung tình cho con

Cút cui mẹ ở hàng lang^[1]

Thế gian khinh dể, xóm làng cười chê.

Con xin đưa ngựa mà thôi^[2]

Mẹ thời bán quán vậy mà hàng lang.

Thốt thôi thằng Lía ra đi,

Hỏi ai mướn ngựa vậy mà tôi đưa.

Phút đâu mới nói vừa rồi,

Khách thương một lũ dầy dầy^[3] tới nơi.

Lía hỏi, cậu mướn ngựa không

Đặng cho tôi thắng^[4] tức thời cậu đi.

Ngựa tôi, ngựa tía, ngựa hồng

Ngựa bạch, vậy mà ngựa hắc cũng hay.

Còn hai con ngựa tốt thay

Ngựa Thiên lý mã nó hay hơn người.

Mướn thời tiền trước cậu trao,

Đặng tôi thắng ngựa tức thời cậu đi.

Sai viên^[5] ngỡ thiệt những là,

Tiền trước đưa rồi, thắng ngựa cho mau.

Lấy tiền đi một hồi lâu

Vừa người vừa ngựa, mất âu chẳng còn.

Lại nói:

Hảo dã “

Chí hoan “ Xinh a!

Noi điểu đạo bôn phi,

Vọng lâm trung trực khứ. a!

Loạn:

Sách mã hoang mang bộ bộ khinh

Khuất khúc na từ hiểm lộ nguy^[6].

Xướng:

Các cậu^[7] kêu đã hết hơi

Tao đợi thằng nầy, đứng đã mỏi chưn.

Hỏi thăm  xóm dưới làng trên

Chẳng biết thằng nầy, nó trốn đi đâu.

Vái cùng ông Địa, ông Làng

Tao bắt đặng mầy làm lễ một heo^[8].

Đứng hoài chẳng thấy Lía về

Các cậu thôi mới vậy thì ra đi.

Thằng Lía trốn một hồi lâu,

Thấy vắng thôi mới chạy u về nhà.

Lại nói:

Âu là:   Sách thần mã hoang mang

Vọng gia trung trực khứ^[9] a.

Loạn:

Mục khán đông tây quan tứ lộ,

Trừng chiêm nam bắc nhậm bôn phi^[10].

Xướng:

Canh hai Lía về tới nhà

Mụ Lía xem thấy vậy mà hỏi con.

Đưa khách hỡi hết hay còn?

It nhiều khá nói, sao con trở về?

Lía bèn thôi mới thưa qua

Tôi không đưa ngựa^[11], thế gian chê cười.

Tôi thưa cùng mẹ một lời

Tôi xin đi khóa^[12] theo người cho xong.

Lạy mẹ ở lại hàng lang

Cho con đi khóa dốc lòng làm quan.

[ Mụ Lía ] tán: Ớ con, ớ con

Hựu khứ hựu khứ,

Vật hành vật hành^[13]!

Nay con muốn ứng cử khoa thi cùng người là con đi làm sao cho đặng a con. Con chẳng biết thời mẹ đã bảy mươi dĩ ngoại, còn con hai tám, khôn tường, có phải a, khi mưa nắng lấy ai mà tư trợ a con^[14]?

Thời thánh nhân người có nói rằng:

Phụ mẫu tồn bất khả viễn du chăng con^[15]?

Xướng:

Thảo xưa là Mẫn tử Khiên

Sách còn chép để danh truyền hậu lai.

Con đi bỏ mẹ ai nuôi

Chăng lỗi đạo trời, con quyết tình đi?

Đói no mẹ ở hàng lang

Mai sau con về có thấy mẹ đâu^[16]!

Lại nói:

Thời con cũng biết chữ đó mà, mẹ nói lại cho con nghe, trong sách Thánh nhơn người có nói rằng, hễ là:

Dưỡng nhi đãi lão, tích cốc phòng cơ^[17] là làm sao a con?

Lía:

Dạ dám thưa mẹ

Xưa Cam La có phải nhị thập vi Thừa Tướng.

Còn như Khương Tử thất thập vi Công hầu chăng mẹ?

Sách xưa lời đã rành rành

Hậu giác học đòi tiên giác, mới đặng cho

Thưa mẹ cho con đi một phen nào.

Lạy mẫu từ an tại lư trang

Cho con trẻ kinh sư dời bước.

Vãn:

Dời bước mẫu từ an tại,

Kẻo tấm lòng khoăn khoái^[18] đòi cơn.

Làm người có thạnh có suy

Thảo thân dốc báo, mười ân lo đền^[19].

Như nay mẹ tôi can là cũng phải, nhưng mà tử sanh hữu mạng, phú quí tại thiên mà.

Vãn:

Đoái xem xa chốn gia trang

Phút đâu lố thấy kinh sư hầu gần.

Xướng:

Chỗ nầy là chốn Tràng An

Phố phường ta dạo, rượu trà uống ăn

Bánh hàng cơm cá thiếu chi

Nam thanh nữ tú vui đà nên vui.

Có quan Chưởng Nhuận vào chầu

Lía bèn xem thấy trước sau tỏ tường.

Tiền hô hậu ủng uy nghi.

Gươm vàng náp^[20] bạc, tư bề ngựa voi.

Lía bèn đứng lại một bên

Chờ cho tan buổi hầu mà trở ra.

Lía thôi chờ đã mỏi chưn

Mới tan buổi hầu, quan lớn vừa ra.

Lía bèn bước lại những là

Hỏi thưa thầy đội một khi sự tình

Tôi người ở phủ Qui nhơn

Cha thác mẹ còn, tôi chịu mồ côi

Hái rau bắt ốc lần hồi,

Tôi học cùng thầy đã đặng ba đông

Văn chương chữ nghĩa tinh thông

Đói no nên phải thưa ông ở cùng.

Lại nói:

Thằng kia, tao hỏi, chớ mầy

Nễ phụ mẫu trú hà thôn quán?

Tha cư ư hà xứ dưỡng thân? a con

Xướng:

Lạy ông, tôi mới bày ngay

Cha tôi thác rày ở phủ Qui nhơn.

Mẹ thời già yếu khôn đi.

Tôi là sĩ khó một khi cơ hàn.

Trước là nhờ đức quan trên

Sau nhờ thầy đội dưỡng thân tháng ngày.

Khá khen thằng nhỏ khôn ngoan

Tao thấy mầy nói động lòng khá thương.

Tao thấy mầy ở Qui nhơn

Làm vầy con ở một làng cùng ông

Một làng đâu nỡ bỏ nhau

Tao trình quan lớn, theo tao vào hầu.

Lía cùng thầy đội bước vào

Lạy trình Ông Lớn trước sau sự tình.

Chưởng Nhuận thôi mới nói rằng

Con trẻ nhà người, như thể cháu tao.

Có công nó đã tới đây

Thời nuôi trẻ nó, kẻo lòng thương thay!

Lía:

Dạ, nay ông nuôi tôi, tôi lạy ông: bách bách phước

Xướng:

Thằng Lía vô đặng nhà quan

Ở ăn kiêng nể, thưa trình khôn ngoan.

Tam sai bua việc nhà quan

Mỗi việc mỗi biết trăm đàng rất hay.

Ông sai một việc cho thành

Nam nhi chí cả mới nên anh hùng.

Có người ở phủ Qui nhơn

Hai trăm quan tiền, vốn lời phải ba.

Đàng tràng cách trở xa xuôi,

Cứ trong văn khế con xem mà đòi.

Kỳ cho một tháng con về

Vốn lời vậy mà cho đủ ba trăm.

Lía rằng trăm lạy ân ông

Sai tôi về rày tại phủ Qui nhơn.

Hễ là đòi nợ đường xa

Đi có khí giới vậy mà mới nên.

Tôi đòi cho đủ đem về

E khi đường sá bất bình chẳng nên.

Chưởng Nhuận nghe nói hân hoan

Dạy đòi hầu cận lấy tờ nó đi.

Lía bèn lãnh khế một khi

Cúi đầu quì lạy cho tôi lên đường.

Vãn:

Bắc mặt giã từ dinh nội

Kíp trông chừng vọi vọi quê xưa.

Lại nói:

Hèn chi người có nói rằng

Mạc đạo xà vô dốc (dác)

Thành long dã vị tri thời đã phải mà

Vãn:

Đường trường quanh quất ruột dê

Non tiên đã trải, bãi thần lại qua.

Xa xem lố thấy Qui nhơn

Đoái nhìn non nước hầu gần quê xưa.

Lại nói:

Quân, nghe tao dặn, hễ là, đòi nợ phải làm cho nghiêm, nợ nó mới trả cho

Xướng:

Sửa sang dù võng tớ thầy

Gươm vàng náp bạc ngày rày ra đi.

Giáo thời hai cặp trường thương

Trước chiêng sau trống vậy thời gióng ba.

Nghỉ ngựa ăn uống hì hà

Tiệc bày hỉ hạ tớ thầy ra đi..

Nửa ngày tới phủ Qui nhơn

Vào nhà, chủ nợ thấy thôi rụng rời.

Việc chi quan tới nhà tôi.

Thưa ông nói lại cho tôi hay cùng.

Lía bèn thôi mới nói ra

Tao tới đây rày đòi nợ nhà bây.

Tiền quan Chưởng Nhuận ngoài kia

Nhà ngươi vậy mà có thiếu hay không?

Tiền thời có vốn có lời

Có khế^[21] có tờ, hỏi thời làm chi.

Chủ nhà nghe nói hãi hùng

Dọn nhà trải chiếu tức thời mời vô.

Làm heo làm vịt làm gà

Lấy tiền một chục mua rày rượu ngon.

Lía bèn ăn uống no say

Hai tớ xách điếu đứng ngay áp hầu.

Lía bèn uống rượu say rồi

Mới đòi làng xóm tức thời tới đây.

Nói cùng làng xóm bây ôi!

Hốt me tao đánh vậy mà tao chơi

Lòng say tao muốn đánh chơi

Bao giờ trở lại, thua ăn sợ gì.

Bữa nay tính thử tao coi

Năm sáu bữa rày nợ hết bao nhiêu?

Trường biên^[22] tôi bỏ ông kêu

Ba trăm chín chục vậy mà chẳng sai

Lía bèn mỉm miệng cười rằng

Thua ngàn chẳng sợ, thua trăm thấy gì.

Gia đinh trốn hết một khi

Bỏ một chú Lía như gà mất con^[23].

Tiền quan chẳng phải tiền dân

Tao mà ở lại ắt là mang gông.

Thằng Lía tính đã hết phương

Việc người thời sáng, việc mình tối tăm.

Gia đinh nó đã trốn đi

Còn ta ở lại một mình toan lo.

Làm người có nhục có vinh

Có thành có bại phải lo làm gì.

Âu ta trở lại Bích Khê

Trước thăm từ mẫu, sau thăm xóm làng.

Vãn:

Lộ thượng viếng thăm từ mẫu

Thương^[24] mẹ già đầu bạc tuổi cao.

Lại nói: Thời tôi nghĩ lại, Thánh nhân người có nói rằng

Thiên hữu phong vân mạc trắc

Nhơn khởi vô họa phước nan lường.

hễ là    Phước chí tâm linh,

Họa lai thần ám thời đã phải

Vãn:

Riêng than phận khó cơ hàn,

Mất trong ba thảo, lối ngoài mười ân.

Xướng:

Nửa đêm giờ tí canh ba,

Lía mới về nhà nói lại mẹ hay.

Đòi tiền con đã về đây

Công danh chẳng đặng vậy mà mẹ ôi!

Chuyến^[25] nầy con mắc tiền quan.

Tôi một băng ngàn bỏ mẹ ai nuôi.

Mụ Lía thôi mới hỏi con

Chẳng hay con mắc tiền gì của quan.

Lía bèn thưa mẹ một khi,

Con đi thâu thuế Qui nhơn phủ nầy.

Con say, đánh bạc con chơi

Con thua của người, lại mắc tiền quan.

Bây giờ khôn liệu khôn toan

Tiền đâu mà trả cho người mẹ ôi!

Mẹ thời gần đất xa trời

Sau có biến dời, chẳng thấy mặt con.

Công mẹ chín tháng cưu mang

Bỏ mẹ đói khát cơ hàn lại thương.

Tôi thưa cùng mẹ một lời

Con đi ăn cướp đem về mẹ ăn.

Trước là trả nợ tiền quan

Sau là mẹ để mà nuôi thân già

Một đêm cũng có dư ngàn^[26]

Chẳng hơn đưa ngựa ba ngày thấy chi.

Mụ Lía nghe nói một khi,

Hồn phi phách tán, vậy thì ngả lăn.

Lại nói:

Con đừng có nói hung mà mẹ sợ lắm con à.

Nhựt nhựt đãi khách bất bần

còn Dạ dạ thâu tài bất phú có phải

Nhơn tham tài tắc tử,

Điểu tham thực tắc vong mà.

Xướng:

Sao con chẳng tính làm ăn

Con khiến đem tróng^[27] đem gông về nhà.

Mẹ thời tuổi tác đã già,

Thấy tù khảo kẹp mẹ đà sợ thay.

Con mà có hiếu mẹ già

Xin nghe can gián ở đời làm ăn.

Con mà chẳng nghe lời can

Phen nầy mẹ chẳng nhìn con làm gì.

Lại nói:

Dạ, dám thưa mẹ, nay đi ăn cướp là ăn cướp những kẻ

Vi phú bất nhân,

Tổn nhân lợi kỷ,

Dân tán chúng tài

Tham quan trá hiểm.

mà để của nó làm chi a mẹ.

Xướng:

Lía bèn chẳng nghe lời can

Lía một băng ngàn thôi mới ra đi.

Lại nói:

Như mẹ tôi can thời đã phải, hễ là

Thiện ác đáo đầu chung hữu báo

Cao phi viễn tẩu dã nan tàng.

mà như ta túng mà phải đi đó mà thôi,

hễ là    Nhân cùng tắc biến

Vật cực tắc phản. thời là phải mà

Mẹ già đã lui chưn

âu là    Vọng lâm trung trực khứ a.

Loạn:

Bôn ba đoạt lộ tẩu như phi,

Truy tầm hào kiệt, tụ lâu la.

---

[1] Hàng bán trầu cau – ngủ thớt thịt, sạp cá

[2] Đưa ngựa như bây giờ chạy xe ôm , hay chạy taxi.

[3] Chào rào, om sòm

[4] Thắng ngựa: sửa soạn dây cương, yên, hàm thiết…

[5] Công sai, viên chức.

[6] Câu công thức của hát bội, chỉ hành động chạy ngựa của nhân vật trong tuồng. Cỡi ngựa chạy mau, không nề nguy hiểm…

[7] Sai viên nói trên, tiếng kêu tang? các viên chức nhỏ.

[8] Chuyên vái van ông Địa ông Làng, cúng heo có từ trước đến giờ vẫn còn, tuy rằng nhiều người vái rồi lờ luôn việc cúng.

[9] Câu của hát bội nói phi ngựa về nhà.

[10] Nhìn bốn đường tứ hướng để chạy cho mau.

[11] Không thích làm kẻ ‘chạy xe ôm nữa, muốn làm nho sinh thôi’. Học trò luôn luôn được tiếng.

[12] Xưa có chữ thầy khóa, anh khóa, chỉ người học trò.

[13] Đừng đi, đừng đi!

[14] Mẹ già đã 70, con mới 16. Con số nầy chỉ có tính cách tượng trưng, nói mẹ già con còn bé bỏng. Bà mẹ nói rằng sau nầy bà ở một mình có chuyện gì ai lo…

[15] Cha mẹ còn không nên đi xa.

[16] Tao ở lại đói khát, chừng mầy bợ được cái công danh về thì tao đã chết mất xác rồi!

[17] Nuôi con là chờ đợi được giúp đỡ lúc già, cũng như người chứa thóc gạo là đề phòng khi đói kém.

[18] Khoăn khoái: lo lắng, buồn rầu tưởng nhớ.

[19] Làm người có khi nghèo túng chẳng công danh, khi có sự nghiệp tiền của. Nhưng mà phải lo báo đáp nghĩa mẹ.

[20] Náp: giáo mác ( lù náp )

[21] Khế: giấy làm chứng về sự vay mượn mua chác.

[22] Sổ sách biên góp các việc (sổ trường), sổ nợ, sổ đen

[23] Hay gà mất mẹ?

[24] N.sai (tính)

[25] Chuyến: N. (chữ hán) chiến. Tôi thấy hay hơn chữ (chữ hán) truyện. Dân Nam bộ nói: chiếng nầy, chớ không nói chuyến.

[26] Con ơi! học lấy nghề cha

Một đêm ăn trộm bằng ba năm làm.

[27] Tróng = đồ đóng chưn, cột chưn (tróng chó) – đóng tróng, mang tróng.