TỰ SỰ CỦA QUAN HIỆP BIỆN ĐẠI HỌC SĨ

Trần Đình Túc (1816-1899)

Hiệp Biện Đại Học Sĩ Trần Đình Túc (1816 – 1899) người làng Hà Trung, Huyện Gio Linh, Tỉnh Quảng Trị, đỗ cử nhân năm 1842, có tài ngoại giao, làm quan trong giai đoạn đất nước bị họa xâm lăng. Quân dân thất bại liên miên trước vũ khí tối tân của thực dân Pháp, Ông là một trong những đại thần có trọng trách phải đàm phán với quân xâm lược.

Một chuyện nhỏ, có ghi trong gia phả dòng họ Trần Đình : Năm 1883, ông Trần Đình Túc, khâm sai đại thần, đại diện cho triều Nguyễn đi ký hòa ước với Pháp tại Hà Nội. Hòa ước này có 27 khoản, trong đó có khoản 1 đại ý: "Tất cả các nước muốn giao thương với nước Nam thì phải được sự đồng ý của Chính phủ Pháp". Đọc xong, chưa ký, ông Túc có ý kiến, xin sửa lại thêm: "Tất cả các nước (kể cả Trung Quốc) muốn giao thương với nước Nam…".

Phía Pháp thấy không có gì trở ngại nên đồng ý sửa đổi. Thế nhưng, chính vì việc mở ngoặc thêm như vậy nên sau khi hòa ước được ký thì rắc rối cho Pháp. Trung Quốc cho rằng: Pháp chỉ đích danh Trung Quốc, muốn gây hấn với Trung Quốc. Và tinh thần bài Pháp nổi lên ở Trung Quốc mạnh mẽ. Âu đó cũng là cái tài khéo léo, thâm thúy của một nhà nho làm ngoại giao.

NonNuoc BinhKhe giới thiệu Tự sự của ông, nguyên tác bằng chữ Nôm, bản dịch do Lão nông thi sĩ Linh Đàn chuyển cho, có đính kèm Tiểu sử của Ngài Hiệp Biện do cháu 5 đời của cụ là Trần Đình Tài chấp bút.

TỰ SỰ

Hiệp Biện Đại Học Sĩ TRẦN ĐÌNH TÚC

Nay mừng Năm cũ đã qua

Thung dung mới kể nôm na vài lời

Đã sinh ra đứng (đấng) làm trai

Ở sao cho xứng những lời dạy khuyên

Tam xuân tất cả chưa đền

Mười ân đã mất ba nguyền lại vương

Tình kia hiếu nọ đôi đường

Ơn bằng trời đất nghĩa dường núi sông

Tội riêng như đá chất chồng

Niềm chung nghĩ đến hãi hùng xiết bao

Thung đường tuổi hạc càng cao

Mười đời trâm hốt(a) quang hào hiển vinh

Đôi phen trọng trấn Long Thành

Nhờ ơn chín bệ(b) thỏa tình bốn phương

Thỉnh hữu lũy sớ liên chương

Chín tầng(b) trên cũng rộng thương tôi già

Từ thành thị, giã phồn hoa

Tạ Nùng Sơn, biệt Nhị Hà lui xe

Từ đây gió huệ đưa che

Làng nhà hơn tháng phút về đến nơi

Người tiếp rước kẻ khuyên mời

Những câu thanh cát những lời hàn huyên

Tiệc nầy thân thích dưới trên

Chỉ Xuân Kinh(c) lại tách miền xa xăm

Đồng liêu tay bắt tay cầm

Chen vai hàng lệ sang sân lạy quỳ

Chờ cho muôn đội hàng uy

Tăng gia phẩm cấp sử ghi tiếng vàng

Cát nhân thiên tướng ngự ban

Nóc mưu đầu đội thanh nhàn chân lui

Bàn Môn cây cỏ đua tươi

Trăng Hương Bình gió Ứng Đôi đón chào

Mừng mừng rỡ rỡ xinh sao

Chắt reo trong sảnh, cháu chào ngoài sân

Thảnh thơi bỏ lúc phong trần

Vườn Xuân một thuở - bản Xuân muôn ngày

Cầm đàn cầm độ đưa tay

Tiệc vui thôn ấp, lộc đầy đỉnh chung

“Một đời được mấy anh hùng”

Kìa nhà Bùi Độ(d) - nọ cung Hàn Kỳ(e)

Nền văn học món cầm thi

Trước so Văn Cử (f), sau bì Tạ An(g)

Cổ nhân vầy tiệc truy hoan

Đàn thông phách suối tơ vàng thảnh thơi

Công tu cùng nặng hai vai

Anh khen em hiếu em thời anh trung

Bút nghiên về với xóm làng

Sớm hôm cần mẫn điểm trang ruộng đồng

Bạn bè cùng với lão nông

Đào sông ngăn đập thỏa lòng bấy nay

Dạy con cháu - nhắc tớ đầy

Đứa chèn hói nọ, đứa cày ruộng kia

Tiếng chim thánh thót quanh hè

Cá tung tăng nhảy dưới khe lững lờ

La Ông lụm cụm chào thưa

Ruộng xưa ta đắp bây giờ đã nên

Hơn năm trăm mẫu thành điền

Công dân mọn mọn, nhờ quyền cao cao

Xin dâng dưỡng lão chốn nào

Kẻo lòng trên dưới ước ao những ngày

Biết tình cố cựu xưa nay

Ơn Vua ban cấp lộc đầy chung thân(h)

Chi phiền của lính công dân

Lãnh phần ruộng ấy xin dâng lại Làng.

Hội Xuân mát mẻ vừa sang

Trúc reo tiếng hát đào ran giọng cười

Nước Hương Bình vẫn trôi xuôi

Cá tôm luống những đượm mùi quê hương

Tóc râu ngoài độ điểm sương

Phơ phơ đầu bạc sắp sang bát tuần

Hỏi ai còn mấy mùa xuân

Hỏi duyên kỳ ngộ Châu Trần mấy khi

Lao nhân trời đã dành chia

Ngửa nghiêng với sách mệt mề theo bông

Duyên cá nước - hội mây rồng

Phút đâu lại thấy tơ lòng dục đôn(i)

Một lời dặn khắp cháu con

Guốc tre gác lại cửa son bước vào(k)

Quên mình ra vẻ trâm đào

Ngập ngừng bước thấp bước cao lạy quỳ

Lệnh truyền đâu dám suy bì

Bắc Nam là phận truy tùy đã quen

Chín tầng đã nhớ đến tên

Một lòng xin quyết muôn truyền họa may

Hỏa cơ thuyền khói xa bay

Theo chân một trẻ vài ngày đến nơi

Công đường gươm dáo sáng ngời

Bốn phương súng đạn một trời lầm than

Cờ Đen Vĩnh Phúc kéo sang (l)

Áo ào gió thổi bụi đường chiến chinh

Thương thay vận nước dân mình

Đông tây hai ngả hãm thành Thăng Long

Đòi phen lưỡng hổ tranh hùng

Thứ dân vô tội, Hoàng cung rối bời

Triều Thần còn chỉ một hai

Phụng vâng chiếu chỉ, đơn sai đàm nào

Nghĩ mình Khâm mạng trời cao

Trong cơn nước lửa liệu sao vuông tròn

Thương người lòng dạ sắt son

Cổ thành tuẩn tiết sữ còn lưu danh

Luân hồi sanh tử tử sanh

Phận mình đâu trót dân tình sao đây?

Quân Tàu hạ sát tướng Tây

Trên Ô Cầu Giấy máu đầy thịt phơi(l)

Một mình chống chọi đôi nơi

Là đem dân chúng chôn vùi thảm thê

Thiệt hơn phải chịu một bề

Cửu trùng đã có châu phê nghị hòa

Nước nhà khỏi bước phong ba

Thanh bình cho đỡ phiền hà lê dân

Bắc Hà giao lại quan quân

Kinh kỳ trở gót, trước sân lạy quỳ

Vua ban “Xữ thế tùy nghi”

Lão lai tài tận xin về cố hương

Hồ Sơn ngào ngạt đua hương

Sử xanh ghi lại mấy chương tâm tình

Nợ nần từ buổi thư sinh

Trân cam từ buổi tóc xanh đã từng

Đỉnh chung đâu dám phụ lòng

Điền viên vui thú Ngư Ông tháng ngày

Rôi đây thế cuộc vần xoay

Một lòng chung thủy dở hay khôn lường

Đời người có lúc sang trang

Chuyện đời còn mãi rõ ràng trước sau

Dặn dò con cháu đôi câu

Hiếu trung tiết hạnh khắc sâu trong lòng./.

------------------------------------------

a) Trâm Hốt  =  Cái trâm cài đầu, và cái hốt cầm tay, người quyền quý, - ngày xưa thi đậu tiến sĩ  hay làm đến Đường quan mới có trâm hốt (Hán Việt Từ Điển - Đào Duy Anh)

b) Chín bệ, chín tầng = Cửu Trùng là vua

c) Xuân Kinh  =  Kinh Thành Phú Xuân = là Huế

d) Bùi Độ 裴度 (765-839) tự Trung Lập 中立, người Văn Hy, Hà Đông (nay thuộc tỉnh Sơn Tây, Trung Quốc). Đỗ tiến sĩ năm Trinh Nguyên, được bổ làm Giám sát ngự sử, sau được thăng làm Ngự sử trung thừa rồi làm đến chức Tể tướng. Năm Nguyên Hoà thứ 12 (817), Ngô Nguyên Tế chiếm giữ Thái Châu (Hoài Tây) nổi loạn chống triều đình. Tháng bảy, ông được phong làm Hoài Tây tuyên uý chiêu thảo sứ đi đánh dẹp. Sau khi dẹp được loạn, ông được phong tước Tấn quốc công, về sau hoạn quan chuyên quyền, ông từ quan về ở Lạc Dương. Khi mất, ông được phong thuỵ là Văn Trung. Trong "Toàn Đường thi" hiện còn mười tám bài thơ của ông.

e) + f) chưa tim ra điển tích (NNBK :  có thể Hàn Kỳ là tể tướng triều Tống Anh Tông và Tống Thần Tông, đồng liêu với Tư Mã Quang, Phạm Trọng Yêm, còn Văn Cử có lẽ là Thừa tướng Văn Thiên Tường đời Nam Tống chăng)

(g) Tạ An người đời Đông Tấn (265-420) là một nhà thế phiệt trâm anh, lúc thư nhàn thường hay chở rượu đến Đông Sơn, cùng các kỹ nữ hòa nhạc vui chơi, lúc hưng thịnh chim én về làm tổ đầy nhà, lúc suy vong chim én bay đi hết, để phân biệt người sang kẻ hèn. Họ Vương, họ Tạ thời ấy thường mặc áo đen, nên người đời nói cửa ngõ của Vương, Tạ là "Ô - Y hạng" = là hẻm áo đen, sau nầy có bài thơ Ô Y  Hạng của Lưu Vũ Tích

Chu Tước kiều biên dã thảo hoa,

Ô Y hạng khẩu tịch dương tà.

Cựu thời Vương Tạ đường tiền yến,

Phi nhập tầm thường bách tính gia.

h) Cấp ruộng đất để làm hưu bổng đến hết đời. nhưng rộng đất ấy Ông đem chia cho dân làng.

i) Dục Đôn = Tiếng Việt cổ = cõi lòng thấy thúc dục, và đôn đốc hối hả.

k) Đoạn nầy tác giả tả lúc hồi hưu ở Bàn Môn, tỉnh Thừa Thiên, nhưng vua triệu hồi nhân lệnh mới

l) Lưu Vĩnh Phúc :  Chủ tướng giặc khách quân Cờ Đen