BÀI VÈ CÔ THÔNG TẰM

Vè là những chuyện kể bằng câu ca có vần điệu, thường là câu 4 chữ, nhưng có khi là câu 5 chữ, câu lục bát…, vè không bị bó buộc bỡi một thể loại nào. Nội dung vè thường là những chuyện xảy ra trong xóm trong làng, chuyện của một địa phương, nên vè có tính thời sự, lại mang tính dân gian. Ngôn ngữ vè mộc mạc, ai đấy cũng có thể tham gia làm nối đuôi cho bài vè, cũng vì vậy đôi khi bài vè bỗng dài thêm ra theo thời gian như những bài vè nói về bánh trái, chim cá…, cuối cùng khó mà biết ai là tác giả chính của nó. Vè được đặt ra từ những người không tên không tuổi, đề tài của vè thường là chuyện vặt vãnh của xóm làng, nên sức sống của vè cũng vì vậy mà mau chóng đi vào quên lảng. Chỉ có những bài vè đủ sức vượt qua khỏi lũy tre làng may ra mới còn lưu lại được cho người đời sau.

Giống như nhiều địa phương khác, những bài vè ra đời ở Bình Định chắc chắn là không ít, nhưng những bài được lan truyền khắp nơi và thường được nhiều người nhắc đến là các bản vè : Vè Chàng Lía, Vè Bà Thiếu Phó và Vè Cô Thông Tằm.

Vè Chàng Lía và Vè Bà Thiếu Phó là loại Vè lịch sử. Vè Chàng Lía kể chuyện những kẻ cướp ở Truông Mây. Nhưng những kẻ nổi loạn đất Bình Định nầy lại chính là những người đầu tiên đề ra và thực hiện tuyên ngôn “Lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo”, khuấy động cả phủ Chúa xứ Đàng Trong hồi thế kỷ 18. Vè Bà Thiếu Phó kể chuyện Nữ kiệt Bùi Thị Xuân, vợ của Thiếu Phó Trần Quang Diệu. Hai vợ chồng đều là lương đống của Nhà Tây Sơn đã từng làm điên đầu con cháu của nhà Nguyễn Gia Miêu. Vì vậy cũng dễ hiểu vì sao 2 bản vè nầy lại có sức sống lan truyền đi xa được.

Thế còn Vè Cô Thông Tằm chỉ là chuyện kể về một phụ nữ bị cướp giết chết. Vậy thì tại sao bản vè nầy lại cũng được lan truyền khắp nơi.

Ngày xưa những sự kiện xảy ra trong xóm trong làng được giới “Nói Vè” mang ra khỏi địa phương đi kể với bàng dân thiên hạ. Nhà nghiên cứu Tuồng ở Bình Định là Vũ Ngọc Liễn có cho biết “Trước cách mạng tháng Tám ở quê tôi có ông Trùm Vạn chuyên sống về nghề nói Vè Chàng Lía. Mấy chục năm hành nghề luôn no đủ, vì người nghe không chán”. Hẳn nhiên người Nói vè phải có nghệ thuật để thu hút người đến nghe, nhưng Chuyện vè phải có cái gì đấy mới làm cho mọi người phải muốn đến nghe cho được. Như vậy bản Vè Cô Thông Tằm đã có sức sống của nó nên người dân xứ Quảng mới nói là ngày xưa từng “thích nghệ nhân hát dạo ở Bình Định ra Nói Vè Thông Tằm”. Nghe đâu Bà Từ Cung, vợ của Vua Khải Định cũng từng biết đến bài vè nầy.

Bản Vè Cô Thông Tằm hiện nay thấy có ghi lại trong cuốn Tiến Trình Văn Nghệ Miền Nam của Nguyễn Q. Thắng (nxb An Giang - 1990) :

Cảm thương cho thím Thông Tằm

Chồng đau bệnh trượng xuống nằm nhà thương,

Vợ chồng là nghĩa cang thường

Lên xe tôi xuống nhà thương thăm chồng

Con thơ có mẹ ẵm bồng,

Lên xe tôi xuống thăm chồng thế nao.

Vợ chồng là nghĩa tương giao,

Tôi mới bước vào thấy mặt chồng tôi.

Hai hàng nước mắt sụt sùi,

Xin anh ở lại em lui về nhà,

Kẻo mà con dại khóc la,

Nửa đêm giờ tý canh ba lỡ làng.

Hay đâu mưu mẹo nó toan,

Hiềm mai nó giết, nó trang lột đồ.

Không ai cho tiếng tri hô,

Một mình vắng vẻ, lột đồ lạnh tanh.

Cúi đầu lạy hết các anh,

Để cho cải tử hườn sanh trọn đời.

Giậm chơn xuống đất kêu trời,

Trời đâu không thấy, hồn dời âm bang.

Giết rồi lại bỏ suối vàng,

Vớt lên cấp táng tại làng Phong Niên.

Cô Thông thiệt đúng gái hiền,

Nửa đêm hiện hồn lên tỉnh kêu cùng Cụ (1) hay.

Cụ tư xuống Sứ (2) ngày mai,

Sức Phong Niên hương chức, hào mục quật rày lên coi.

Thầy Thông xem thấy hẳn hòi,

Thoa dầu đánh dấm vô coi rõ ràng.

Trong tay còn chiếc nhẫn vàng,

Thầy Thông thấy vậy hai hàng lụy rơi.

Giậm chân xuống đất kêu trời,

Trời đâu không thấy hồn vời âm gian.

Hai tay vuốt mặt cho nàng,

Em an phần mộ anh toan lên chùa …

(1) Quan Tổng Đốc

(2) Quan Công Sứ Pháp

Câu chuyện của bài vè nầy xảy ra quãng thập niên 20 thế kỷ trước. Có người tên Trần Ngọc Dư làm ở sở tằm của hãng Delignon. Vì làm việc cho người Pháp nên người ta thường gọi là Thầy Thông. Kiêng tên nên gọi luôn là Thầy Thông Tằm. Sở tằm lo gầy giống cho hai nhà máy ươm tơ dệt lụa xứ Bình Định, một ở Bồng Sơn, một ở Phú Phong. “Nhà Tằm” của ông Thông nằm kế bên nhà dây thép (bưu điện) và nhà thương thí ở cửa Đông thành Bình Định (ở thị xã An Nhơn bây giờ). Về sau nầy nhà Tằm dời lên sát nhập với xưởng Delignon Phú Phong.

Lúc ấy Thầy Thông bị bệnh phải xuống Quy Nhơn nằm viện. Không lầm thì bệnh viện đó ở góc đường Nguyễn Huệ - Lê Thánh Tôn hiện nay, nằm gần bên Trường Nữ Trung Học (bây giờ là trường Trưng Vương). Cô Thông khăn gói xuống thăm chồng, khi trên đường trở về chẳng may gặp nạn, bị kẻ gian cướp hết tư trang rồi hãm hiếp, giết hại bỏ vất vưởng ở bờ sông nơi làng Phong Niên phía dưới Tháp Bánh Ít, trên đường 19 bây giờ đi xuống chợ Dinh - Quy Nhơn.

Quan Tri phủ Tuy Phước hồi ấy là Nguyễn Khoa Kỳ, thuộc dòng thế tộc, con cháu của danh thần từng có công giúp chúa Nguyễn mở mang bờ cõi. Hay tin có một tử thi đàn bà không mặc quần áo nằm cạnh con sông nơi trấn nhậm của mình, Quan phủ phái Thầy đề đi xem xét. Thầy đề về báo lại rằng đó chỉ là xác một mụ ăn mày, không có thân nhân nhìn nhận. Quan Phủ liền cấp tiền cho hương chức sở tại chôn cất tử tế, không biết đó là nạn nhân của một vụ cướp của giết người.

Theo lời kể của con cháu Quan phủ thì sau đó Thầy Thông ở Quy Nhơn về, vợ mất tích, lại hay chuyện có người đàn bà chết bên bờ sông, nên xin Phủ cho quật tử thi kiểm tra lại. Gặp lúc xảy ra bệnh thiên thời đang lan tràn, Quan Tri phủ không chấp thuận. Thầy Thông vô tình tìm thấy mảnh áo lót của vợ mình máng trên ngọn tre chỗ phát hiện tử thi, nên làm đơn kêu lên Tỉnh đường.

Còn theo bài vè cũng như lời truyền ở Bình Định thì Quyền Tổng đốc Bình Phú (bao gồm Bình Định và Phú Yên) bấy giờ là Cụ Nguyễn Đình Hiến đêm nằm thấy Cô Thông hiện hồn về báo mộng cho biết chuyện. Cụ Nguyễn Đình Hiến là người huyện Quế sơn - Quảng Nam. Năm còn làm Tri phủ Phủ Hoài Nhơn ngoài Bồng Sơn, dù đương chức nhưng cụ là người dám thiết hương án giữa đường, quỳ khóc đón đưa quan tài người bị xử chém trong Khánh Hòa đi ngang qua đây là Chí sĩ Trần Quý Cáp, người đã bị triều đình hài tội là chủ mưu cuộc nổi loạn của Giặc Đồng Bào xin sưu kháng thuế năm 1908.

Năm ấy Cụ Nguyễn Đình Hiến đã tin cho Tòa Sứ biết chuyện và lệnh cho làng Phong Niên khai quật tử thi lên khám nghiệm, tạm cất chức quan Tri phủ Tuy Phước vì đã thiếu trách nhiệm không phát hiện án mạng nơi mình quản hạt, cho tại ngoại tra cứu sau. Sau đó tỉnh đường xét tra ra hung thủ là bọn kéo xe. Sau vụ án nầy, năm 1925, cụ chính thức được thăng thực thụ Tổng Đốc.

Bây giờ đọc lại bài vè, nhìn lại chuyện Cô Thông Tằm, có lẽ ai cũng cảm thấy nó bình thường, quá bình thường giữa những tin tức nhan nhản chuyện cướp, hiếp luôn xảy ra hằng ngày. Nếu ai đấy thấy chuyện một ông quan bị mất chức chỉ vì “thiếu trách nhiệm lảng xẹt” như vậy là chuyện bất bình thường thì cũng chẳng có gì khó hiểu. Khi chuyện gì đó gây chấn động mọi người thì sẽ được xem là bất bình thường, nhưng sẽ xem là bình thường nếu những chuyện như vậy xảy ra đầy ắp cả chung quanh.

Hồi xưa nếu có một án mạng xảy ra trong làng thì đó là chuyện động trời. Nhiều khi một xác chết trôi sông tấp vô làng, người làng phải đẩy trôi đi nơi khác để khỏi phải lao tam khổ tứ với quan trên. Chuyện một ông quan con dòng cháu giống mà không quan tâm gì tới án mạng nơi mình trấn nhậm cũng là chuyện động trời. Chuyện động trời mà ai chẳng muốn được nghe, được biết. Có lẽ cũng vì vậy mà bản Vè Thông Tằm lan truyền được tới Xứ Quảng - quê hương của vị Tổng đốc đã xét tra ra vụ án, lan truyền ra tận đất thần kinh - chốn ở của dòng tộc quan Tri phủ bị huyền chức chỉ vì sơ sót trong việc thống quản lỵ sở của mình.

Bản thân của bài Vè Cô Thông Tằm đất Bình Định vốn tiềm ẩn một sức sống nên nó đã vượt qua khỏi lũy tre làng đi khắp chốn khắp nơi.